Zdrowie i czynniki je warunkujące Zdrowie określa się jako stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko brak choroby lub niepełnosprawności 5). Zdrowie to także zdolność i umiejętność pełnienia ról społecznych, adaptacji do zmian środowiska i radzenia sobie z tymi zmianami. W strategii Światowej Organizacji Zdrowia "Zdrowie dla wszystkich w roku 2000" (przyjętej także w Polsce 6) oraz koncepcji promocji zdrowia 7) podkreślono, że zdrowie jest:
wartością, dzięki której jednostka lub grupa może realizować swoje aspiracje i potrzebę osiągania satysfakcji oraz zmieniać środowisko i radzić sobie w nim;
zasobem (bogactwem) dla społeczeństwa, gwarantującym jego rozwój społeczny i ekonomiczny; tylko zdrowe społeczeństwo może tworzyć dobra materialne i kulturowe, rozwijać się, osiągać odpowiednią jakość życia;
środkiem do osiągnięcia lepszej jakości życia. Jakość życia należy rozumieć jako sprawne funkcjonowanie do późnej starości, większą wydajność pracy i lepsze zarobki, satysfakcję z życia. W tym kontekście można zgodzić się ze stwierdzeniem, że "dobre zdrowie to dobry interes". Nabiera ono szczególnej wymowy w okresie transformacji ustrojowej, w której coraz więcej ludzi przekonuje się, że nie "opłaca się" chorować. Zdrowie nie jest stanem statycznym. We wszystkich okresach życia należy:
chronić je - czyli zapobiegać chorobom (profilaktyka),
doskonalić je, pomnażać, zwiększać jego potencjał (promocja zdrowia),
przywracać je gdy pojawi się choroba (leczenie i rehabilitacja). Fundamentalnymi warunkami zapewniającymi zdrowie są: pokój, stabilny system ekonomiczny, odtwarzalne zasoby naturalne, globalne i lokalne bezpieczeństwo obejmujące bezpieczeństwo ekologiczne, a także mieszkania, żywienie, edukacja, zarobki, sprawiedliwość i równość społeczna. Wśród czynników, które wpływają na zdrowie człowieka wyróżnia się cztery grupy:
styl życia - jego udział jest największy (50-60%) i jednocześnie jego zmiana leży w zasięgu możliwości każdego człowieka;
środowisko fizyczne oraz społeczne życia i pracy (ok.20%);
czynniki genetyczne (ok.20%);
służba zdrowia, która może rozwiązać 10-15% problemów zdrowotnych społeczeństwa.
Promocja zdrowia Podstawą znowelizowanej wersji NPZ jest koncepcja i strategia promocji zdrowia. Promocja zdrowia jest to proces umożliwiający ludziom:
zwiększenie kontroli nad swoim zdrowiem (identyfikacja własnych problemów zdrowotnych),
poprawę zdrowia - poprzez podejmowanie wyborów i decyzji sprzyjających zdrowiu, kształtowanie potrzeby i kompetencji w rozwiązywania problemów zdrowotnych i zwiększania potencjału zdrowia. Promocja zdrowia obejmuje pięć obszarów działań:
budowanie zdrowotnej polityki publicznej,
tworzenie środowiska życia i pracy sprzyjającego zdrowiu,
zachęcanie całego społeczeństwa do działań na rzecz zdrowia,
rozwijanie indywidualnych umiejętności służących zdrowiu,
reorientacja służby zdrowia. Promocję zdrowia określa się też jako sztukę interwencji w systemy społeczne i zachęcania ich, aby rozwijały się w kierunku zdrowych środowisk 8). W tym kontekście Narodowy Program Zdrowia zmierza do "wbudowania" zdrowia w różne systemy społeczne (np. polityka, ekonomia, edukacja, kultura fizyczna, nauka, rodzina itd.) i istniejące w nich organizacje poprzez zintegrowanie zdrowia z podstawowymi celami danego systemu/organizacji.
Zdrowotna polityka publiczna Każda polityka gospodarcza i społeczna (np. zarobki, podatki, bezpieczeństwo socjalne, edukacja, transport itd.) ma związek ze zdrowiem. Polityka zdrowotna musi być budowana na wszystkich szczeblach i przez wszystkie podmioty życia publicznego. Z tego też względu przyjęto, że NPZ określa założenia "zdrowotnej polityki publicznej", a nie jak poprzednio "zdrowotnej polityki państwa". Oznacza to przełożenie akcentów z działań najwyższych szczebli zarządzania i administracji państwowej na powszechne działania, z udziałem wszystkich podmiotów życia publicznego.
Koncepcja celów i konstrukcja Narodowego Programu Zdrowia W niniejszym dokumencie ustalono:
jeden nadrzędny, długofalowy cel strategiczny: "Poprawa zdrowia i związanej z nim jakości życia ludności";
trzy główne kierunki osiągania celu strategicznego:
zmiany w stylu życia ludności, · kształtowanie środowiska życia i pracy sprzyjającego zdrowiu,
zmniejszenie różnic w zdrowiu i dostępie do świadczeń zdrowotnych;
osiemnaście celów operacyjnych i zadania służące ich osiągnięciu. Oczekuje się, że w wyniku realizacji zadań wymienionych w poszczególnych celach operacyjnych nastąpi wiele korzystnych zmian w stanie zdrowia ludności, w tym także zmniejszenie rozpowszechnienia i skutków głównych problemów zdrowotnych. Opisaną wyżej konstrukcję celów NPZ przedstawiono schematycznie w Aneksie - tabela 3. Przyjęto też ujednoliconą konstrukcję zapisu celów operacyjnych. Wymienione w poszczególnych celach zadania uznano za priorytetowe. Stanowią one podstawę do opracowania szczegółowych działań przez różne sektory i na różnych poziomach. Należy przewidywać możliwość modyfikacji tych zadań, uzupełniania ich zbioru o kolejne zadania, wynikające ze zmieniającej się sytuacji, pojawienia się nowych potrzeb i problemów zdrowotnych. Otwartość NPZ umożliwia taką modyfikację. Ważnym, nowym elementem konstrukcji dokumentu jest próba bardziej precyzyjnego, niż w poprzednich wersjach, określenia efektów działań dla osiągnięcia celów operacyjnych oraz korzyści zdrowotnych. W zapisie każdego celu operacyjnego uwzględniono podstawowe zasady monitorowania i ewaluacji wyników programu 9), takie jak:
aktualnie dostępne wskaźniki. Nie wyklucza to wprowadzenia innych wskaźników np. w celowanych badaniach naukowych, badaniach opinii publicznej itd;
instytucje, które będą prowadzić monitorowanie i ewaluację wyników realizacji NPZ.
